اعجاز تشریعی قرآن کریم

بسم الله الرحمن الرحیم

موضوع کنفرانس:اعجاز تشریعی قرآن کریم

بخش مجری کنفرانس : اعجاز علمی قرآن

استاد ارائه دهنده : خانم بنایی

شریعت :

شریعت از لفظ شرع به معنای( دستیابی به آب) گرفته شده و لفظ شریعت اسم مصدر و به معنای راه هموار و آشکار است که در روش و طریقه الهی استفاده شده است و به عبارت دیگر دستوراتی است که خداوند آنها را تأسیس می‌نماید .

تشریع شیء :

یعنی چیزی را در قالب قانون درآوردن و خود لفظ تشریع یعنی قانون‌گذاری. در تناسب معنای لغوی و اصطلاحی شریعت می‌توان گفت:
* همان‌ گونه که دستیابی به آب، باعث تداوم حیات جسمانی انسان است، دسترسی به دستورات الهی نیز باعث تداوم حیات روحانی و ارتقای حیات جسمانی انسان میشود.
* قرآن‌کریم معجزه بزرگ پیامبر اسلام(ص) است که اعجاز آن در ابعاد گسترده‌ای نمود دارد. یکی از این ابعاد، حوزه تشریعات است، به این معنا که احکام شرعی قرآن دارای ویژگی‌هایی می‌باشد که هیچ بشری قادر به عرضه هم‌آوردی برای آن نیست .
* هرچند اعجاز تشریعی قرآن به معنای اثبات ناتوانی مردم از آوردن قوانینی مشابه قوانین قرآن است اما مقصود این نیست بلکه هدف اصلی، اثبات اعجاز قرآن است که نتیجه آن اثبات صدق پیامبری رسول گرامی اسلام(ص) می‌باشد .

از جمله مهم‌ترین ویژگی‌های قوانین قرآن عبارتند از :
۱) نبود تناقض میان قوانین قرآن؛
۲) سازگاری قوانین قرآن با عقل؛
۳) سازگاری قوانین آن با فطرت‌؛
۴) توافق قوانین قرآن با علم؛
۵) جامعیت قوانین قرآن به گونه‌ای که همه ابعاد زندگی انسان را در برگرفته و در هر زمان و مکانی پاسخ‌گوی نیازهای بشر هست؛
۶) عرضه و نهادینه شدن قوانین آن در مدت بسیار کوتاه، یعنی بیست و سه سال؛
۷) عرضه آن از زبان شخصی درس ناخوانده؛
۸) عرضه آن در فضایی که زمینه و شرایط لازم برای تدوین چنین قوانینی فراهم نبود .
اول) فقدان تناقض میان قوانین قرآن علامه جعفری در این زمینه گفته اند: برخی از مسیحیان و دیگر اشخاص خارج از اسلام که در صدد پیدا کردن اختلاف و تناقض در قرآن برآمده‌اند، در حقیقت بی‌اطلاعی خود از قوانین ادبیات عرب و دیگر مسایل انسان‌شناسی و جهان‌بینی را به ثبوت رسانیده‌اند.

از جمله شبهات مطرح شده اینست که :
* قرآن در جایی امر به رفتار نیکو با والدین را دارد

سوره مبارکه لقمان آیه ۱۵ :

وَ إِنْ جاهَداکَ عَلى أَنْ تُشْرِکَ بی ما لَیْسَ لَکَ بِهِ عِلْمٌ فَلا تُطِعْهُما وَ صاحِبْهُما فِی الدُّنْیا مَعْرُوفاً وَ اتَّبِعْ سَبیلَ مَنْ أَنابَ إِلَیَّ ثُمَّ إِلَیَّ مَرْجِعُکُمْ فَأُنَبِّئُکُمْ بِما کُنْتُمْ تَعْمَلُونَ. وَصَاحِبْهُمَا فِی الدُّنْیَا مَعْرُوفاً

(ولی در دنیا با آن دو به طور پسندیده رفتار کن..)

* ولی در جای دیگر امر به ترک دوستی با دشمنان خدا را می‌کند، حتی اگر والدین باشند :

سوره مبارکه مجادله آیه ۲۲ :

لاَتَجِدُ قَوْماً یُؤْمِنُونَ بِاللَّهِ وَالْیَوْمِ الآخِرِ یُوَادُّونَ مَنْ حَادَّ اللَّهَ وَرَسُولَهُ وَلَوْ کَانُوا آبَاءَهُمْ أَوْ أَبْنَاءَهُمْ أَوْ إِخْوَانَهُمْ أَوْ عَشِیرَتَهُمْ ….

«هیچ قومى را که ایمان به خدا و روز بازپسین بیاورند، نمی یابى که با کسانى که با خدا و فرستاده‏اش به شدت مخالفت ورزند، دوستى کنند، گرچه پدرانشان یا پسرانشان یا برادرانشان یا خاندانشان باشند»

دوم) سازگاری قوانین قرآن با عقل

سوره مبارکه بقره آیه ۲۳۳ :

(لاَ تُکَلَّفُ نَفْسٌ إِلَّا وُسْعَهَا) « هیچ کس را جز به اندازه ی ‏ توانایی اش تکلیف نمی کنیم».

همچنین: بقره/ ۲۸۶؛ انعام/ ۱۵۲؛ اعراف/ ۴۲؛ مومنون/ ۶۲

سوم) سازگاری قوانین قرآن با فطرت سازگاری احکام قرآن با فطرت انسان را می‌توان در جای جای قرآن مشاهده نمود

سوره مبارکه روم آیه ۳۰ :

فَأَقِمْ وَجْهَکَ لِلدِّینِ حَنِیفاً فِطْرَتَ اللَّهِ الَّتِی فَطَرَالنَّاسَ عَلَیْهَا لاَ تَبْدِیلَ لِخَلْقِ اللَّهِ ذلِکَ الدِّینُ الْقَیِّمُ وَلکِنَّ أَکْثَرَ النَّاسِ لاَیَعْلَمُونَ . «پس روى خود را متوجه آیین خالص پروردگار کن! این فطرتی است که (خداوند) مردم را براساس آن آفریده، هیچ تغییرى در آفرینش الهى نیست؛ این است آیین استوار،ولی بیش‏تر مردم نمی دانند!»
سوره مبارکه اسرا آیه ۷۰ : در جایی دیگر به تکریم مقام انسان می پردازد
سوره مبارکه حجرات آیه ۱۳ : و در جایی بر تساوی انسان‌ها اشاره دارد
سوره مبارکه بقره آیه ۲۱۹ : و در آیاتی دیگر، بهترین انفاق را گذشت معرفی می‌نماید

نکته :

قرآن کریم حتی به هنگام وضع شدیدترین قوانین نیز از توجه به فطرت اصیل انسانی غافل نمی‌شود. به عنوان نمونه، حکم قصاص در ایات بقره/ ۱۷۸.۱۷۹ در همان جا نیز به مسأله عفو و گذشت می‌پردازد.

چهارم) توافق قوانین قرآن با علم می‌توان گفت تشریع‌های قرآن با دستاورد‌های علمی سازگاری کامل داشته و به عبارت دیگر از یک پشتوانه علمی غنی برخوردار است. بسیاری از این دستاورد‌های علمی در دوران معاصر کشف شده‌اند، در حالی که تشریعات قرآن چهارده قرن پیش عرضه شده است. یعنی تشریعات قرآنی بدون کمک گرفتن از آموزه‌های بشری عرضه شده است یک نمونه از تشریع قرآن شیردهی مادران به کودکان است؛ سوره مبارکه بقره ایه ۲۳۳ : وَالْوَالِدَاتُ یُرْضِعْنَ أَوْلاَدَهُنَّ حَوْلَیْنِ کَامِلَیْنِ … و مادران فرزندانشان را دو سال کامل شیر می‏دهند.
توافق تشریعات قرآنی با دستاوردهای علمی را می‌توان در: حرمت شرب خمر حتی به مقدار اندک و غیر‌مست‌کننده آن (مائده/ ۹۰)، حرمت هم جنس بازی (نمل/ ۵۴ ـ ۵۵ وعنکبوت/ ۲۸ـ۲۹)، و آیات دیگر… مشاهده نمود
پنجم) جامعیت قوانین قرآن در این بخش جامعیت قوانین قرآن از دو جهت بررسی می‌شود : اول: جامعیت نسبت به تمامی ابعاد وجودی انسان و نیازهای وی؛ دوم: جامعیت نسبت به تمام زمان‌ها و مکان‌ها
علامه جعفری در این زمینه میگویند: «قوانین الهی همان گونه که تنظیم زندگی اجتماعی انسان‌ها را بر عهده گرفته است، تعلیم و تربیت‌های اخلاقی و عرفانی مثبت را هم هدف‌گیری نموده است و این یک اصل کاملاً مسلم از مکتب اسلام است که حقوق، اقتصاد، اخلاق و فرهنگ در تمامی مظاهر و نمودهایش هماهنگ بوده و در وحدتی بسیار والا با یکدیگر منسجم می‌‌باشند، در صورتی که قوانین و مقرراتی که ساخته اطلاعات و تمایلات بشری است جز امکان‌پذیر ساختن زندگی دسته جمعی هدف دیگری منظور نکرده است» بزرگ‌ترین شاهد بر کارآمدی قوانین قرآن و اسلام در شرایط و زمان‌های مختلف این است که اصول و قضایای ضروری اسلام مانند نماز و روزه و کلیات ابواب فقه مانند مالیات‌های شرعی که برای اداره اقتصاد جامعه مقرر شده است با کمال هماهنگی و استقلال و در عقاید و احکام وحقوق در گذر تاریخ در جوامع اسلامی مشغول به فعالیت بوده و هستند و خواهند بود.

ششم) عرضه و نهادینه شدن قوانین قرآن در مدت بسیار کوتاه بیست و سه سال قوانین بشر پس از گذشت قرن‌های متمادی از طریق آزمایش و خطا و با کسب تجربیات فراوان به وجود آمده‌اند. با نگاهی به سیر نزول قرآن می‌توان رمز تأثیر‌گذاری و نهادینه شدن تشریعات قرآن را کشف کرد قرآن کریم در فرایندی هوشمندانه ابتدا زمینه‌ها و پیش نیاز‌های لازم را در ظاهری ملایم و زیبا به اجتماع ایجاد می‌نماید و سپس قوانین را به تدریج و در سیری منطقی عرضه می‌دارد. به عنوان مثال در تحریم شرب خمر، این گونه شاهد تشریع گام به گام هستیم؛ در سوره هفتادم خمر را در مقابل رزق نیکو قرار می‌دهد (نحل/ ۶۷)؛ در سوره هشتاد و هفتم مقایسه‌ای بین آثار سوء فراوان و منافع قلیل خمر دارد (بقره/ ۲۱۹)؛ در سوره نود و دوم نماز در حال مستی را تحریم می‌کند (نساء/ ۹۲) و نهایتاً در سوره صد و سیزدهم خمر را بطورکلی تحریم می‌کند (مائده/ ۹۰) این شیوه تحریم آن قدر مؤثر بود که در روایت آمده است مردم با شنیدن آن، همه ظرف‌های خمر را واژگون کردند به گونه‌ای که تا مدت‌ها در کوچه‌های مدینه بوی خمر پیچیده بود

هفتم و هشتم) عرضه تشریعات قرآنی بر زبان شخصی درس ناخوانده عرضه تشریعات قرآنی بر زبان شخصی درس ناخوانده بدون زمینه و شرایط لازم ارائه مجموعه‌ای از قوانین منسجم و جامع، نیازمند سال‌ها تحصیل و تحقیق و مطالعه است ولی به گواهی خود قرآن، پیامبر اسلام(ص) شخصیتی درس ناخوانده بود و این قوانین بدون هیچ‌گونه پیش‌زمینه مطالعاتی بر زبان ایشان جاری شد که امری خارق العاده به شمار می‌رود..

نویسنده مصری محمد ابو زید صاحب کتاب «المعجزه الکبری» می‌نویسد: قوانین روم پس از گذشت هزار و سیصد سال تدوین شد در حالی‌که محمد(ص) آمد و قرآنی را به همراه داشت که در بر گیرنده روابط اجتماعی و تنظیم نظام فردی و اجتماعی انسان بود و هیچ مثل و مانندی برای این قوانین وجود نداشت. این در حالی بود که وی در سرزمینی دور از تمدن مبعوث شده بود و هیچ درسی را فرا نگرفته بود.
به عنوان مثال : قوانین رایج در بین قوم یهود کاملاً نژاد‌پرستانه بود و قوم بنی‌اسرائیل را بر سایر اقوام برتری می‌داد در این قوانین حیوانات نیز همانند انسان‌ها حد داشتند در جامعه یهود برکت و غفران الهی قابل خرید و فروش بود و از واجبات تنها چند حکم انگشت شمار مانند وجوب پرداخت زکات به کاهنان باقی مانده بود. قانون روم نیز برتری‌ای بر قوانین یهود نداشت،

به عنوان نمونه قانون روم افراد را به سه دسته طبقه بندی کرده بود:

طبقه اول) شهروند کامل که از حقوق چهارگانه حق رای، اشتغال، ازدواج با فرد آزاد و حق تجارت برخوردار بود؛
طبقه دوم) شهروند بدون حق رای، که از حق ازدواج برخوردار بود ولی از حق رای و تصدی شغل محروم بود؛
طبقه سوم) آزاد شدگان که از حق رای برخوردار بودند ولی از حق ازدواج و تصدی شغل محروم. در حقوق روم همان گونه که شخص بر

اموال خویش اختیار داشت، پدر بر فرزند و هم‌چنین شوهر بر همسر خود اختیار داشت. مردان رومی برای اختیار همسر، زن مورد نظر را وزن کرده و به مقدار وزن او شمش برنزی می‌پرداختند. زنا برای مردان جرم کوچکی بود ولی در مورد زن جرم بزرگی محسوب می‌شد. ارباب می‌توانست برده خود را بزند، زندانی کند، وادار سازد با درندگان در میدان بجنگد، از گرسنگی او را تلف کند و یا با دست خود او را به قتل رساند، اعم از این‌که دلیل داشته باشد یا نه و هیچ گونه نظارتی بر کار ارباب نبود

نتیجه گیری احکام شرعی قرآن از سنخ قوانین عادی نیست، قوانین قرآن، جامع و خالی از هر گونه تناقض است و سازگار با عقل و فطرت می‌باشد به گونه‌ای که در مدتی کوتاه عرضه و نهادینه شد عرضه چنین قانون جامعی پیش نیاز‌های دانشی و تجربی فراوانی را می‌طلبد که هرگز در زمان نزول قرآن وجود نداشته است بنا‌بر‌این می‌توان معتقد شد که عرضه تشریعاتی به این شکل, خرق عادت بوده و نمودی روشن از اعجاز قرآن است.
* نظریه اعجاز تشریعی، ریشه تاریخی دارد و دانشمندانی چون باقلانی اشاراتی به آن داشته‌اند ولی این بعد از اعجاز بیشتر در دوران معاصر مورد توجه واقع شده است تاکید بر این بعد را برای نخستین بار در نوشته‌های علامه بلاغی می‌توان یافت. اعجاز تشریعی پس از وی، در آثار علامه طباطبایی و آیت الله خویی از شاگردان علامه بلاغی انعکاس یافت و پس از این دو نیز در آثار اندیشمندانی دیگر از جمله تالیفات علامه معرفت به طور مبسوط‌ تری بررسی شده است.
*هم‌زمان با علامه بلاغی، رشید رضا در تفسیر المنار، یکی از وجوه اعجاز قرآن را اعجاز در علوم دینی و تشریع معرفی کرده است و پس از وی زرقانی در معرفی چهارمین وجه اعجاز قرآن در بحث «وفاؤه بحاجات البشر» به زمینه‌های متنوع و مختلفی از تشریعیات قرآن کریم اشاره کرده و برای اثبات آن به مقایسه میان احکام فردی و اجتماعی قرآن با قوانین مدوّن در کشورهای غربی پرداخته است.
*اعجاز تشریعی در سال‌های بعد بیشتر مورد توجه قرار گرفته است به گونه‌ای که کتاب‌های مستقلی در این زمینه به رشته تحریر در آمده است که به عنوان نمونه می‌توان به «القرآن و اعجازه التشریعی» نوشته اسماعیل ابراهیم اشاره کرد.

منابع

محمد تقی جعفری،
قرآن نماد حیات معقول راغب اصفهانی،
المفردات فی غریب القرآن جلال الدین عبد الرحمن،
الاتقان فی علوم القرآن طباطبایی،
المیزان فی تفسیر القرآن مطهری،
مجموعه آثار مکارم شیرازی،
تفسیر نمونه محمد هادی معرفت،
التمهید فی علوم القرآن ویل دورانت،
تاریخ تمدن